Վերջերս տեղի ունեցած պատերազմի հետևանքով Արցախի Հանրապետությունում և նրա շրջակայքում տեղացի հայերի էթնիկ զտումը, որը սկիզբ է առել գրեթե մեկ դար առաջ, նոր փուլ է թևակոխել:
Վարձկանների և ահաբեկիչների օգտագործմամբ և արգելված զինատեսակների միջոցով ոչ միայն դաժանորեն բնաջնջվել է Արցախի հայ բնակչությունը և հարձակման ենթարկվել վերջինիս պատմական հայրենիքը, այլև արմատախիլ են արվել ու շարունակում են տեղահանվել տեղի բնիկ հայ բնակչությունը՝ իրենց կյանքի և արժանապատվության սպառնալիքի ներքո և իրենց կամքին հակառակ՝ հետևում թողնելով պատմամշակութային, կրոնական ժառանգությունն ու իրենց կենսակերպը:
Հայերի պատմական հողերը բռնությամբ զավթած ադրբեջանական կողմն արդեն իսկ ոչնչացնում է հայկական ներկայության ցանկացած հետք, աղավաղում պատմական հիշողությունը, կեղծ պատմություն տարածում, հերքում հայկական ծագումն ու յուրացնում պատմամշակութային վայրերը, որը խաղաղ հայ բնակչության դեմ Ադրբեջանի ու Թուրքիայի ագրեսիայի հետևանքով հայտնվել է Հայաստանի վերահսկողությունից դուրս:
Միևնույն ժամանակ պատերազմական բացահայտ հանցագործություններ են իրականացվում հայ ռազմագերիների և քաղաքացիական բնակչության նկատմամբ։ Ատելության և հայատյացության քաղաքականությունը հասել է նոր մակարդակի:
Առանձնակի մտահոգության առարկա է հայկական հուշարձանների, եկեղեցիների, խաչքարերի և այլ մշակութային արժեքների ճակատագիրը, որն այժմ վտանգված է Ադրբեջանի վերահսկողության տակ գտնվող տարածքներում: Նախիջևանում վերջին տասնամյակներում հայկական ներկայությունը ջնջելու օրինակով Ադրբեջանում տարածված պատմական ռևիզիոնիզմը որպես մշակութային ցեղասպանության ձև շարունակվում է մինչ օրս։
ՀՑԹԻ-ն կոչ է անում միջազգային հանրությանը իրականացնել ստանձնած պարտավորությունները, և միջազգային իրավունքի ու համամարդկային բարոյական նորմերի համաձայն՝ կանխել և դատապարտել այս անօրինական գործողությունները, ճշգրիտ զեկուցել ու գրանցել այդ խախտումները:
Որպես, պատմական հիշողությանը և ճշմարտությանը, ինչպես նաև մարդու իրավունքներին նվիրված հաստատություն՝ ՀՑԹԻ-ն շարունակում է ուսումնասիրել իրավիճակը և փաստեր հավաքագրել ճշմարտությունը ներկայացնելու նպատակով․ ոճրագործները պետք է պատասխանատվություն կրեն մարդկության դեմ կատարած հանցանքների, պատերազմական հանցագործությունների և ցեղասպանության համար:
Որպես իր առջև դրված հիմնախնդրի լուծմանն ուղղված քայլ՝ ՀՑԹԻ-ն նախատեսում է կարճաժամկետ և երկարաժամկետ հետևյալ նախաձեռնությունները.
1. Վերադաս մարմինների համաձայնությամբ ստեղծել առանձին բաժին XX-XXI դարերում Նախիջևանում, Ադրբեջանի հայաբնակ վայրերում և Արցախում հայերի դեմ իրականացված զանգվածային բռնություններն ու ցեղասպանական գործողությունները ուսումնասիրելու նպատակով:
2. International Journal of Armenian Genocide Studies-ի և «Ցեղասպանագիտական հանդեսի» հատուկ համարներ նվիրել Ադրբեջանում և Արցախում զանգվածային բռնությունների և ցեղասպան գործողությունների ուսումնասիրությանը:
3. 2021 թ. հայտնի գիտնականների ներգրավմամբ կազմակերպել միջազգային կլոր սեղան-քննարկում/գիտաժողով Արցախի հիմնահարցի շուրջ:
4. Սոցիալական ցանցերի և թանգարան-ինստիտուտի կայքի միջոցով շարունակել լուսաբանել Արցախյան հիմնահարցը, հայատյացության տարբեր դրսևորումներն Ադրբեջանում և Թուրքիայում։
