19. yüzyılda özellikle Milli Anayasaını kabul ederek (1863) Batı Ermeniler çok engellere rağmen kendi milletin iç hayatını düzenlemesine başladılar. Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeni kültürel, eğitim kurumların ve çocuk yuvaların teşkil etmeye izni çok zor alındığı bellidir.

Osmanlı İmparatorluğu’nda ilk çocuk yuvalarו 1888/89’da Doğu Ermenistan’dan gelen öğretmen Gayane Mağakyan tarafından Gatı köyde kuruldu. Onun çabalarıyla Constantinople’de, Batı Ermenistan’ın ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Ermeni çok yerleşim yerlerinde böyle çocuk yuvalarו kuruldular.

20. yüzyıldan itibaren Batı Ermenistan’ın taşra merkezlerinde, sonra da köylerindeki bütün okullarında 5-7 yaşlı çocuklar için iki cinsel çocuk yuvalarו olmuş. En iyi örneği Kharrbert kenttir. Orada 20. yüzyılda her mahallede çocuk yuvasו olmuş, Smbatyan kız okulu, Mezre milli okulu ve Yeprat koleji mezunları eğitici olarak çalışmışlar.

Bu döneminde Ermeni millet terbiye ve eğitim genel komitesini (“Eğitim Kurulu”) en iyi kadın eğiticilere özel belgeleri vermiş.

1908’de Anayasaını ilan etmesini Batı Ermeniler arasında büyük coşkunluğu yarattı. O eğitim sistemi orijinal hareketi haline getirerek, benzeri cesur kuruluşların önüne yol açtı. Ermeni aydın gençleri çabalarıyla kurulan Eğitim ve Kültür teşkilatları ve örğütleri işine büyük ölçüde katkıda bulundular. Onların genel amacı Ermeni farklı illerinde çocuk yuvalarו ve okulları kurulmasıdı, eğitime ve aydınlığa yayılmasıdı. Bu teşkilatları sayısında Constantinople’de “Andznver kuruluşu”, Sebastya’da “Senekerimyan”, Kharbert’te “Smbatyan ve Hogeser(Tasalar)”, Huseynik’te “Andznver”, Mezre’de “Usumnasirats(Araştırmasever) ve Azgasirats(Milletinsever)”, Çmşkatsak’ta “Vardanyan”, “Ararat okulu”, ‘Dprotsasirats Arevelyan(Doğu Okulusever)”, Erzurum’da “Artznyan”, “Usumnasirats(Araştırmasever)”, “Intertsasirats(Okumasever)”, “Sisakan”, Bursa’da “Usumnasirats(Araştırmasever)” ve diğerler. Yabancı misyonerleri Türkiye’ye girişi de yardım etti. Kendi faaliyetinin başında onlar Ermeniler için eğitim konusunda seçeneği meydana çıkararak, birçok iki cinsel çocuk yuvası, ilk ve orta okulu ve liseleri açtılar.

Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeni ilk okulları üzerine istatistik ayrı bilgilerin olmadığına rağmen, adı geçenlerin büyük kısmını ilk ve orta okullara bağlı olarak faaliyet göstermişler, bunların ciddi bir sayısı olduğu tahmin edebiliriz (yakın 100 çocuk yuvası).