Հայկական սփյուռքը Հայոց ցեղասպանության անհերքելի հետևանք է: Սփյուռք կոչված «անհասցե», «անհող հայրենիքը» դարձավ աշխարհով մեկ սփռված հայության մեծ տունը, որտեղ հայտնված հայերը կարողացան ստեղծել իրենց «հայկականը»: Օտար երկնքի տակ այդ յուրօրինակ միջավայրում բոլոր հայերին կապողը նույն ճակատագիրն էր` ցեղասպանությունը: Նրանց թվում էին շատ արվեստագետներ, որոնց ստեղծագործություններում այս կամ այն կերպ արտահայտվում էր Հայոց ցեղասպանության թեման: Այդպիսի հայերից էր Հարություն Կալենցը (Հարություն Հարմանդայան):

Կալենցը ծնվել է 1910 թ. Օսմանյան կայսրության Սեբաստիայի նահանգի Կյուրին գյուղաքաղաքում, Տիրատուրի և Ալմաստի ընտանիքում: Եղել է չորս եղբայրներից երրորդը: Հարմանդայան ընտանիքը զբաղվում էր գորգագործությամբ և շալագործությամբ, ուստի բավական բարեկեցիկ կյանք էր վարում: Թվում էր թե երեխաների մանկությունն անհոգ էր, ապագան ապահով: Սակայն Հայոց ցեղասպանությունը խաթարեց Հարությունի ընտանեկան անդորրը:

Ցեղասպանության ժամանակ Կալենցը կորցնում է հորը և գրեթե բոլոր հարազատներին, իսկ ինքը փրկվում է մոր հնարամտության շնորհիվ: Մայրը Կալենցին թաքցնում է ձիուց կախված խուրջինի մեջ: Ալմաստին հաջողվում է չորս զավակների հետ հասնել Սիրիա, որտեղ հիվանդանոցում նա մահանում է, իսկ որդիներն անցնում են ամերիկյան որբանոցներից մեկի հոգածությանը: Կալենցը յոթ տարի շարունակ մնում է Հալեպի որբանոցում: Այդպես հաղթահարելով իրեն բաժին հասած ճակատագիրը Հարությունը հաստատվում է սկզբում Հալեպում, այնուհետև 1927 թ. տեղափոխվում է Տրիպոլի` Լիբանան, մյուս երկու եղբայրների մոտ, որտեղ նրանք բացում են «Հարմանդ» լուսանկարչատունը: Այստեղ Կալենցը ծանոթանում է ֆրանսիացի նկարիչ Քլոդ Միշլեին և 1930 թ. նրա խնդրանքով տեղափոխվում է Բեյրութ` Միշլեի արվեստանոցին կից գեղարվեստական ստուդիայում գեղանկար և գծանկար դասավանդելու: Շուտով Կալենցը հիմնում է իր սեփական արվեստանոցը, որտեղ էլ մի քանի տարի անց հանդիպում է իր ապագա կնոջը` Արմինե Պարոնյանին: Ամուսնությունից երկու տարի անց 1945 թ. մայիսին արդեն կնոջ և որդու հետ վերադառնում է Հայաստան և հետագա կյանքն ու գործունեությունն անցկացնում հայրենիքում:

1915 թ.-ը ոչ միայն որբացրեց և անտուն թողեց Կալենցին, այլ խորը հետք թողեց նրա հետագա կյանքի, ստեղծագործական գործունեության վրա: Կարելի է ասել, Հարությունն իր ողջ ցավն ու հիշողությունը խեղդեց արվեստի մեջ` ուղղակի և անուղղակի կերպով արտահայտելով ցեղասպանության հիշողությունն իր գրեթե բոլոր ստեղծագործություններում:

Կալենցի գործերում գերակշռում էին դիմանկարները` թախծոտ աչքերով մարդիկ, ինչը հենց ինքը` նկարիչը մեկնաբանում էր հետևյալ կերպ` «Այնտեղ` օտարության մեջ հայկական դեմքերը կարծես հայրենիքի մի մասը լինեին… Դիմանկարն ինձ համար նաև բնանկար է և էլի շատ բան: Դիմանկարներն իմ հայրենիքն են»: Կարծես թե դիմանկարի միջոցով Կալենցը փորձել է գտնել իր կյանքի ընթացքում կորցրած դեմքերը կամ գուցե հենց ինքն իրեն:

Նկարչի ստեղծագործություններից մի քանիսն են, որ բացահայտ արտացոլում են ցեղասպանությունը, որի մասին հիշողությունը Կալենցն արտահայտեց իր իսկ կյանքի պատմությամբ` ներկայացնելով իր կորուստը, իր ցավը, իր անցած ճանապարհը և իր ճակատագիրը: Դրա խոսուն վկաներն են` «Որբուկը» (1960 թ.), «Մորը սպանեցին» (1960 թ.) և «Ընտանիքը» (1960 թ.) կտավները:

Ընդհանուր առմամբ, ցեղասպանության թեման կարմիր թելով անցնում է Կալենցի ստեղծագործությունների հիմքում, սակայն այն ոչ միշտ է բառացիորեն արտահայտվում: Նույնիսկ 1965 թ.` երկարատև լռությունից հետո, երբ բարձրացել էր Հայոց ցեղասպանության 50-րդ տարելիցի միջոցառումների թոհուբոհը, Կալենցը փորձեց մի քանի աշխատանքներ կերտել, սակայն ի վերջո նախընտրեց իր կտավներում արտահայտել հայ ժողովրդի վերածնունդը, նրա տոկուն ոգին, այլ ոչ ցավն ու կսկիծը` «Ես չեմ ուզում պատմել այն, ինչ տեսել եմ: Ես իմ արվեստով պետք է ապացուցեմ, որ մեզ անհնարին է ոչնչացնել և ոչ թե ցույց տամ, ինչ է եղել…»:





Ինեսա Ստեփանյան
ՀՑԹԻ կրտսեր գիտաշխատող