Վահան Տոնելյանը Տոնելյան գերդաստանի ներկայացուցիչներից էր՝ Գևորգ և Մաքրուհի Տոնելյանների որդին: Նա ծնվել է 1896թ. Աֆիոն-Քարահիսար (1) քաղաքում (2): Ութ տարեկան հասակից գնացել է սովորելու տեղի ծխական դպրոցում, ապա 11 տարեկանից՝ երեք տարի տևողությամբ ուսումը շարունակել տեղի ազգային վարժարանում՝ սովորելով Ավետիս Կոստանյան ուսուցչի մոտ: Չէր հասցրել ավարտել, երբ 1914 թ. սկսում է Առաջին համաշխարհային պատերազմը, իսկ 1915 թ. նրանց քաղաքից հայերին տեղահանում են (3):

Աշնան սկզբին 17 տարեկանից բարձր բոլոր ամուրի երեխաներին, այդ թվում՝ նրան և եղբորը, միասին՝ թվով 120 հոգի, մեկ օրվա մեջ հավաքագրելով՝ աքսորում են անհայտ ուղղությամբ: Սկսած իրենց քաղաքից՝ թե՛ գնացքով, թե՛ սայլով, թե՛ ոտքով քայլելով հասնում են Հալեպ քաղաքի մոտակայքում գտնվող Քաթմա գյուղ: Այդ ամբողջ «ճամփորդությունը» տևում է հինգ երկար ամիսներ:

Այդ ուղղությամբ էին աքսորել նաև Տաճկաստանի (նույնը, թե՝ Օսմանյան կայսրություն) հայերի զգալի զանգվածին: Այն, ինչ տեղի ունեցավ ճանապարհին, ցեղասպանություն էր, բռնաբարություն, մորթ, ջարդ. «Ամեն ինչին ականատես եմ եղել, եթե դեպքերը պատմելու լինեմ, կլինի մի տանջալից վեպ....այդ ամբողջ կոտորածը, թալանը տեսել եմ իմ աչքերով, սակայն չեմ ուզում խորանալ, ձեռքս առաջ չի գնում գրելու...», - գրել է նա:

Վերջապես հինգ ամիս անցկացնում են աքսորավայրում, որից հետո 15 երիտասարդի ընտրում և ուղարկում են Դամասկոս քաղաքի շրջանները: Դամասկոսի ճանապարհին նա հանդիպում է իր Հարություն հորեղբոր ընտանիքին և միասին գնում են մինչև Դամասկոս, չհասած՝ երկու կայարան այս կողմ, գիշերը՝ ժամը 2-ին, իրենց վագոններից ուժով իջեցնում են՝ տանելով մի ամայի տեղ, որտեղ պահում են մեկ ամիս՝ իբրև կարանտին, ինչպես նաև փշալարերով շրջապատում են նրանց:

Կարանտինը «ավարտելով»՝ վերջապես հասնում են Դամասկոս: Նրա եղբայր Հայկը, նախքան Առաջին համաշխարհային պատերազմը, աշխատել էր Աֆիոն քաղաքի Բանկ Օթոմանում: Դիմելով Դամասկոսի այդ բանկին պատկանող մասնաճյուղին՝ աշխատանք են խնդրում. վերջիններս չեն մերժում: Թեև Վահանն օրինապես չէր ձևակերպված այդտեղ, այդ բանկի աշխատողների համար նրանց տներից կեսօրվա ճաշերն էր բերում, իսկ երեկոյան ամաններն էր տանում նրանց տները: Դրա համար իրեն առանձին վճարում էին: Այդպես շարունակվեց շուրջ երեք տարի: Վերջապես եղբայրն ու ինքը, իրենց հետ նաև վեց հայ որոշում են Դամասկոսից փախչել դեպի Եգիպտոս: Ուղտերով երեք օր ու գիշեր առանց կանգ առնելու գնում են՝ հասնելով արաբական մի փոքրիկ ավանի և կանգ են առնում հանգստանալու: Այդտեղից 10 օրվա ճանապարհ էր մնում հասնելու մինչև Եգիպտոս: Սակայն այդտեղ ստիպված են լինում մնալ վեց օր, քանի որ ասացին, թե ճանապարհը փակ է: Սակայն նրան նոր անակնկալ էր սպասվում: Այդ ավանը կարծես սահման էր, և մարդիկ կային, որ պետք է նրանց անցկացնեին սահմանը՝ ամեն մեկից վերցնելով հինգ ոսկի: Իսկ իր և եղբոր մոտ միասին ընդամենը յոթ ոսկի կար: Նրանցից միայն մեկը պետք է մնար: Վահանը պնդում է, որ ինքը մնա, իսկ եղբայրը շարունակում է ճանապարհը՝ հասնելով Եգիպտոս: Իսկ նա վերադառնում է Դամասկոս: Երբ անգլիացիները գրավում են Դամասկոսը, մեկ ամիս հետո ճանապարհները բացվում են, և նա, Բեյրութից նավ նստելով, հասնում է թուրքական Մերսին քաղաքը, այնտեղից էլ Ադանայով գալիս է իր ծննդավայր՝ Աֆիոն: 1920 թվականն էր: Այդ ժամանակ սկսում է հույն-թուրքական պատերազմը. նորից աքսոր: Թուրքերն այս անգամ 20 տարեկանից մինչև 40 տարեկան տղամարդկանց աքսորում են Կոնիա քաղաքի շրջանը՝ Աղ լիճ: Այդ լիճն անցնելով գնում են Քոչհիսար անունով գյուղ՝ մնալով այնտեղ չորս ամիս: Որքան հույն բանակը մոտենում էր Անկարա, նրանց այնքան հեռացնում էին այդ տեղանքից: Վերջապես հույն բանակը շուրջ երեք ամսից հետո սկսում է նահանջել, նրան կրկին աքսորում են Անկարայի կողմը, այնտեղ շուրջ մեկ տարի առանց վարձատրվելու աշխատում է մի հարուստի մոտ:

1922 թ. հույն բանակը ջախջախված փախչում է հետ, նա էլ դեկտեմբեր ամսին խնդրելով, մի քիչ էլ կաշառք տալով մի կերպ Անկարայից դուրս է գալիս՝ հասնելով Պոլիս: Պոլսում մեկ շաբաթ մնալով՝ հանդիպում է իրենց փեսա Գևորգ Թազեյանին և միասին Սամսունի ճանապարհով անցնում են Հունաստան: Այստեղից որոշ ժամանակ անց կարողանում է նավով հասնել Սալոնիկ՝ իր ծնողների մոտ. համաքաղաքացիներից իմացել էր, որ ծնողները գտնվում են Սալոնիկում: Տասը տարի ապրում են Սալոնիկում:

1929 թ. ամուսնանում է, ունենում է երեք երեխա՝ Խաչատուր, Ավետիս, Մաքրուհի: 1932 թ. վերջապես ներգաղթում են Սովետական Հայաստան: Այստեղ անմիջապես ընդունվում է դեղատնային վարչություն՝ աշխատելով մինչև 1956 թ.: Այդ տարիքում էլ անցնում է կենսաթոշակի:

Մահացել է 1969 թ. մայիսի 24-ին:


Էլինա Միրզոյան
բան. գիտ. թեկնածու
ՀՑԹԻ Հուշագրությունների, վավերագրերի և մամուլի ուսումնասիրության բաժնի գիտաշխատող