Սույն թվականի ապրիլ ամսին Ֆրանսիայի ազգային գրադարանը անգլերեն և ֆրանսերեն լույս է ընծայել Հայոց ցեղասպանությունից մազապուրծ Սրբուհի Հովակյանի «Միայն Երկիրը կարող է օգնել մեզ» (անգլ.՝ “The Earth Alone Can Help Us”) օրագրություն-հուշագրությունը՝ Ռայմոնդ Գևորգյանի և Մաքսիմիլիան Ժիրարի խմբագրությամբ: Մայիսի 11-ին Ֆրանսիայի ազգային գրադարանում տեղի է ունեցել գրքի շնորհանդեսը, որի ժամանակ ներածական խոսոքվ հանդես են եկել Ռայմոնդ Գևորգյանը, Մաքսիմիլիան Ժիրարը և Աննի Ռոմանը՝ Սրբուհու թոռնուհին:

Սրբուհի Հովակյանի հուշագրությունը բացառիկ է նրանով, որ գրվել է հայերի դեմ Օսմանյան պետության իրագործած ցեղասպանության օրերին: Ականատեսի վկայությունները նկարագրում են 1915-1918 թթ. իրադարձությունները: Նա այն եզակի հայերից է, որ ականատես լինելով Հայոց ցեղասպանության թերևս ամենասարսափելի դրվագներից մեկին՝ Քեմախի կիրճի սպանդին, կարողացել է փրկվել: Օրագրությունը սկսվում է հայերենով, շարունակվում ֆրանսերենով. կան նաև հունարեն հատվածներ: Գրքում զետեղված են ինչպես հուշագրության, այնպես էլ ընտանեկան փաստաթղթերի և նկարների լուսապատճեններ:

Հեղինակը՝ Սրբուհին, ծնվել է 1893 թ. Տրապիզոնում։ Հայրը՝ Հակոբը, աշխատել է երկաթուղային շինանարարություն իրականացնող ընկերությունում, որը կառուցում էր Կոստանդնուպոլսից մինչև Բաղդադ և Պաղեստին ձգվող երկաթուղին: Այդ պատճառով Հովակյանների ընտանիքը մինչը 1906 թ.՝ Հակոբ Հովակյանի մահը, ապրել է հիմնականում Պաղեստինում և Բաղդադում: Հենց այս տարիներին էլ Սրբուհին փայլուն ֆրանսերեն է սովորել: Հոր մահից հետո Սրբուհին մոր՝ Անի Խաչատուրյանի, եղբոր՝ Գուրգենի, երկու քույրերի՝ Վասկանուշի և Վարդանուշի հետ վերադարձել է Տրապիզոն:

1909 թ. Սրբուհին ամուսնացել է տրապիզոնցի ծխախոտավաճառ Գառնիկ Քափամաջյանի հետ. նա գործի բերումով հաճախակի էր լինում Եվրոպայում: Սրբուհին ընտանիքի հետ Տրապիզոնում է մնացել մինչև չարաբաստիկ 1915-ը:

1915 թ. հունիսին, երբ սկսվել է Տրապիզոնի հայերի տեղահանությունը, Սրբուհին ընտանիքի հետ գաղթի ճանապարհն է բռնել դեպի Երզնկա: Ամուսինը Եվրոպայից շտապ վերադառձել է Տրապիզոն, բայց ընդամենը մի քանի օր անց ձերբակալվել ու սպանվել է:

Հաղթահարելով բազում դժվարություններ՝ քսաներկուամյա Սրբուհին փախչել է տարագրվածներին ուղեկցող պահակախմբից, որն արդեն հասել էր Սև ծովի ափին՝ Կիրասոն: Մինչ այդ նա ստիպված էր եղել բաժանվել իր չորսամյա որդուց՝ Ժիրայրից: Գաղթի ճանապարհին կորցրել է նաև դստերը՝ Աիդային, որին հետագայում այդպես էլ չի կարողացել գտնել: Այնուհետև անընդհատ բնակավայրերը փոխելով՝ նա ընդհատակյա կյանք է վարել Տրապիզոնում և Կիրասոնում՝ միշտ պահելով օրագիրը, որտեղ իր փորձառությունն ու ականատեսի վկայություններն է արձանագրել:

Ահա թե ինչ է գրել Սրբուհին Երզնկայի ճանապարհին. «6 ժամ օրը կը քալէինք անօթի ծարաւ առանց նպատակի: Ճամբայ մը քալէ եւ քալէ մինչեւ որ կեանքիդ վերջ տաս, չարչարանք մը որ աննկարագրելի է…. Եփրատ գետը միշտ քովերնիս կ’անցնէր ամէն վայրկեան կը սպասէինք որ գետը նետեն մեզի: Երկու կառք փոքրիկ տղայքներ ամբողջ տարին գետը նետեցին: Ո՛հ ինչ սոսկալի էր այդ տեսարանը դեռ աչքիս առաջն է այդ տեսարանը եւ բնաւ միտքէս չելլաւ կարծեմ որ յաւիտենական չպիտի ելլայ: Երբ այդ տղոցը մարմինները ջուրին մէջ տեսայ եւ դեռ անդամները կը շարժէին եւ այդկէ սոսկալի աւելի ազդուեցայ երբ տեսայ այդ հրէշները կը դիտէին հեգնական ժպիտով մը: Ով Աստուած իմ միայն կ’աղաչեմ որ այս խեղճերուն վրէժը լուծելը տեսնամ»:

Մուդրոսի զինադադարից հետո Սրբուհին սկսել է ակտիվորեն փնտրել որդուն: Նրան օգնել է Ռուսաստանում բնակվող իր մորեղբայրը: Նա տեղեկացել է, որ Մերձավոր Արևելքի ամերիկյան նպաստամատույց կոմիտեն բազմաթիվ հայ և հույն որբերի է հավաքել Տրապիզոնից, որոնք ռուսական զորքերի հետ հասել են Վրաստան: Սրբուհու ուղարկած ամուսնական լուսանկարը ձեռքին՝ շրջել է որբանոցներով՝ փորձելով գտնել իր զարմիկին: Բաթումի որբանոցում փոքրիկ Ժիրայրը, տեսնելով լուսանկարը, ճանաչել է ծնողներին: Տարիներ անց հրաշքով փրկված մայր ու որդի հանդիպել են:

1921 թ. Կոստանդնուպոլսում Ֆրանսիական գերագույն կոմիսարությունը Սրբուհուն անձնագիր է տվել և որդու հետ տեղափոխել Ֆրանսիա, որտեղ էլ շարունակել է ապրել իր հետագա կյանքը:

Ֆրանսիայի Լիոն քաղաքում գործող Հայ յուշագրութեան ազգային կեդրոնը 2018 թ. կազմակերպում է «Սրբուհի Հովակյանի ոդիսականը» խորագրով ցուցադրություն:

2019 թ. Երևանում հայերեն և ֆրանսերեն լույս է տեսնում Սրբուհի Հովակյանի «Հայաստանցի մեծ մայրիկս» վերնագրով հուշը, որ հրատարակության էր պատրաստել թոռնուհին՝ Աննի Ռոմանը:

Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտը իր երախտագիտությունն է հայտնում Ֆրանսիայի ազգային գրադարանին այս հույժ կարևոր հրատարակության համար՝ կարևորելով հուշագրությունների դերը Հայոց ցեղասպանության ուսումնասիրության և տարածման գործում:

Հիշեցնենք, որ ՀՑԹԻ նախաձեռնել է իր ֆոնդերում պահվող Հայոց ցեղասպանությունը վերապրածների անտիպ հուշագրությունների մատենաշարի ստեղծման գործը, որի շրջանակներում անցյալ տարի տպագրվել են առաջին չորս պրակները: Այս տարի ևս նախատեսվում է հրատարակել մի քանի հուշագրություն: