28.01.2023
Հայոց պատմության տարբեր ժամանակահատվածներում հայ մարտիկները ստիպված են եղել խիստ անհավասար պայմաններում պայքարել հայրենիքի, ընտանիքի, սեփական կյանքի, արժանապատվության և վերջապես հավատքի համար: Հայ մարտիկի սխրանքներն իրենց մեջ ամփոփում են յուրօրինակ խորհուրդ ու պատգամ հետագա սերունդների դաստիարակության ու արժեհամակարգի ձևավորման գործում:
Հայոց ցեղասպանությունից մազապուրծ հայ երիտասարդներից շատերը թուրքական ցեղասպան քաղաքականության դեմ պայքարը շարունակելու նպատակով անդամագրվեցին «Արևելյան լեգեոն» զորամիավորմանը: Վերջինս, կազմավորվելով 1916 թ. հոկտեմբերին կնքված ֆրանս-հայկական համաձայնագրով, 1919 թ. փետրվարին վերանվանվեց «Հայկական լեգեոն»:
Հայ լեգեոնականները ֆրանսիական բանակի կազմում սիրիա-պաղեստինյան ռազմաճակատում պետք է մասնակցեին Օսմանյան կայսրության դեմ մղվող պատերազմական գործողություններին: Դրա դիմաց Ֆրանսիան խոստանում էր պատերազմի ավարտից հետո Կիլիկյան Հայաստանին տալ ինքնավարություն: Հայ կամավորներին արտոնված էր ունենալ իրենց դրոշը՝ կարմիր, սպիտակ և կապույտ ուղղաձիգ շերտերով,
«Տէ՛ր, կեցո՛ զհայս՚» գրությամբ:
Հայ կամավորները բազմիցս աչքի են ընկել իրենց անձնազոհությամբ. մասնավորապես 1918 թ. սեպտեմբերի 19-ին վերջիններս իրենց անունը փառքով պսակեցին Արարայի (Պաղեստին) հայտնի ճակատամարտում՝ մեծապես նպաստելով Օսմանյան կայսրության դեմ ձեռք բերված հաղթանակին:
1918 թ. Հայկական լեգեոնի կազմում կար չորս գումարտակ (շուրջ 5 000 զինվոր): 1918 թ. նոյեմբեր-դեկտեմբերին Հայկական լեգեոնը մտավ Կիլիկիա՝ գրավելով ռազմավարական կարևոր դիրքեր ու հանգույցներ:
Թեև պատերազմի ավարտից հետո Ֆրանսիայի արևելյան քաղաքականության մեջ տեղի ունեցած փոփոխության հետևանքով Կիլիկիային այդպես էլ ինքնավարություն չշնորհվեց և 1920-ի օգոստոսին Հայկական լեգեոնը լուծարվեց, սակայն նրա քառամյա պատմության ընթացքում հայ կամավորները բազմիցս աչքի ընկան իրենց անձնազոհությամբ՝ մեծապես նպաստելով Առաջին աշխարհամարտում Թուրքիայի դեմ տարած հաղթանակին: Դա իր հերթին նպաստեց 1918 թ. մայիսին՝ դեռևս Առաջին աշխարհամարտի ընթացքում՝ պետականության բացակայության պայմաններում, միավորվել և հաղթական ինքնապաշտպանական մարտեր մղել Սարդարապատում, Բաշ-Ապարանում և Ղարաքիլիսայում՝ այդպիսով արևելահայությանը փրկելով սպասվող ցեղասպանությունից։
Սեդա Պարսամյան
ՀՑԹԻ թանգարանային ցուցադրությունների կազմակերպման պատասխանատու
Գեներալ Ալենբիի հրամանատարությամբ Արարայի ճակատամարտին մասնակցած հայ կամավորներ, սեպտեմբեր-հոկտեմբեր, 1918 թ.
“Press Burean”, The Armenian National Union of America, New York, 1919
«Հայկական լեգեոն»-ին անդամագրված ամերիկահայ կամավորները ռազմաճակատ մեկնելուց առաջ, 1916-1919 թթ.
Հ. Յ. Դաշնակցության պատմության թանգարան
Հայ լեգեոնականները` դիրքավորված Էքպեզի մոտ գտնվող խրամատում, 1919 թ.
Յուշամատեան Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան. 1914-1925, հտ. Բ, Լոս Անճելըս, 2001
Արարայի ճակատամարտում զոհված հայ զինվորների հիշատակին Երուսաղեմում կառուցված կոթողը
Հայաստանի ազգային արխիվ
Հայ լեգեոնականների մի խումբ, 1918-1919 թթ.
Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտ
