28.02.2022


Գորբաչովյան վերակառուցման (перестройка) և հրապարակայնության (гласность) քաղաքականության դրսևորումներից մեկը դարձավ արցախյան հիմնահարցի վերաբացումը։ 1988 թ․ փետրվարի 20-ին Լեռնային Ղարաբաղի մարզխորհրդի արտահերթ նստաշրջանը որոշում ընդունեց ԼՂԻՄ-ը Ադրբեջանի կազմից հանելու և Խորհրդային Հայաստանին միավորելու հարցով խնդրանքով դիմել Ադրբեջանական ԽՍՀ և Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդներին և միջնորդել ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի առջև՝ հարցի դրական լուծման համար։

Ի պատասխան արցախահայության արդարացի և իրավական որոշմանը՝ իրացնելու իր ինքնորոշման իրավունքը, Ադրբեջանի հայաբնակ շրջաններում 1988 թ․ փետրվարից սկսվեցին հայ բնակչության ջարդեր և զանգվածային տեղահանություններ։ Արցախի ժողովրդի ազատ կամարտահայտությունը բռնի ուժով ճնշելու Ադրբեջանի քաղաքականության առաջին զոհը դարձավ Սումգայիթ քաղաքի հայ բնակչությունը։ Ինտերնացիոնալիզմի խորհրդանիշ համարվող քաղաքում 1988 թ․ փետրվարի 27-29-ը ոչնչացվում էր հայ բնակչությունը՝ բացառապես ազգային պատկանելիության համար։

Ջարդերի իրագործման գործիքակազմը և եղանակաձևերը տիպական դարձան հետագայում ամբողջ Ադրբեջանում ծավալված հակահայկական բռնությունների համար։ Ջարդերին նախորդում էին հակահայկական տրամադրությունների նպատակաուղղված հրահրումը, սադրանքները, հանրահավաքները, հայերին ոչնչացնելու և վտարելու կոչերը։ Այնուհետ 10-ից 50 հոգանոց ադրբեջանական խմբերը, նախապես կազմված քարտեզներով, հետևողականորեն «մաքրում» էին քաղաքը հայերից՝ խորհրդային և տեղական իրավապահ, ուժային կառույցների լիակատար անգործության պայմաններում։

Պահպանվել են բազմաթիվ վկայություններ բացառիկ դաժանությամբ իրագործված սպանությունների, խոշտանգումների և տարատեսակ բռնությունների մասին։ Հազարավոր հայեր, զրկվելով գույքից ու ունեցվածքից, արտաքսվեցին քաղաքից։ Իր բնույթով, իրագործման եղանակաձևերով (սպանություններ, ֆիզիկական վնասվածքներ, խոշտանգումներ, ողջակիզում, դիակիզում, խմբային բռնաբարություն) և հետապնդած նպատակով այն 20-րդ դարավերջին մարդկության դեմ կատարված ամենասարսափելի հանցագործություններից մեկն էր։

Փետրվարի 28-ի երեկոյան՝ ջարդերի սկզբից երկու օր անց, բանակային ստորաբաժանումներ մտցվեցին Սումգայիթ, որոնք սակայն, չունեին ջարդարարների հանդեպ զենք գործադրելու իրավունք։ Զորքի անգործությունն ու ամենաթողությունը հանգեցրին վերջիններիս վրա ջարդարարների հարձակումներին։ Եվ միայն փետրվարի 29-ի երեկոյան խորհրդային բանակի ստորաբաժանումները դիմեցին վճռական գործողությունների, և հայ բնակչության ջարդերը դադարեցվեցին։

ԽՍՀՄ դատախազությունը քրեական գործեր հարուցեց Սումգայիթ քաղաքում տեղի ունեցածի առթիվ: Սումգայիթի վերաբերյալ դատավարական գործը բաժանվեց 80 մասի, իսկ դատավարություններն իրականացվեցին հիմնականում Ադրբեջանում։ Գործի մասնատումը առանձին դրվագների և ոչ ամբողջական քննության կազմակերպումը բացառեց հանցագործության իրական կազմակերպիչների հայտնաբերումը և պատասխանատվության ենթարկելը։ Բոլոր դեպքերում, մեղադրական եզրակացություններում և դատավճիռներում որպես հանցագործությունների դրդապատճառ նշվում էր «խուլիգանական մղումը»:

Պաշտոնական տվյալներով Սումգայիթի ջարդերի հետևանքով զոհվեց 26 հայ, ավելի քան 400 մարդ ստացավ տարբեր աստիճանի մարմնական վնասվածքներ, շուրջ 200 բնակարան ենթարկվեց հարձակման և կողոպուտի, վնասվեց մշակութակենցաղային նշանակության ավելի քան 50 շինություն և ավելի քան 100 միավոր ավտոտրանսպորտ։ Սումգայիթյան ջարդերի դատավարական գործընթացի կազմակերպումը, դրա «անաչառությունը» մի շարք անպատասխան հարցեր թողեցին, որոնցից մեկը զոհերի և վիրավորների թվաքանակի ճշգրտության խնդիրն է։ Ողբերգության իրական չափերն առ այսօր անհայտ են։ Գոյություն ունեն բազմաթիվ վկայություններ, որոնք ապացուցում են, որ զոհերի ու վիրավորների թիվը մի քանի անգամ գերազանցում է պաշտոնական տվյալները։

Սումգայիթյան ջարդերը չարժանացան համարժեք քաղաքական և իրավական գնահատականի, ինչը նպաստեց Ադրբեջանում հակահայկական բռնությունների հետագա ծավալմանը և նոր ջարդերի իրականացմանը։ 1988-1990 թթ․ Ադրբեջանի հայաբնակ շրջաններում (Սումգայիթ, Կիրովաբադ, Շամախի, Շամխոր, Բաքու) հայ բնակչության նկատմամբ իրագործված ջարդերի շարունակակական և նույնատիպ բնույթը փաստում են Ադրբեջանի կողմից հետևողականորեն իրագործվող պետական քաղաքականության մասին։

Գայանե Հովհաննիսյան
ՀՑԹԻ Արցախի, Նախիջևանի և Ադրբեջանի հայության բռնաճնշումների ուսումնասիրության բաժնի գիտաշխատող