Իվան Կաստանիագան քաղաքական գիտությունների հետազոտող է, միջազգային իրավունքի և միջազգային հարաբերությունների գծով մագիստրոս (Գրանադայի համալսարան), և Մերձավոր Արևելքի ուսումնասիրությունների փորձագետ է (Երուսաղեմի հրեական համալսարան), իսկ այժմ ավարտում է իր թեկնածուական ատենախոսությունը միջազգային, եվրոպական և համեմատական իրավունքի ոլորտում` Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ «Հայերի դեմ իրականացված ցեղասպանությունը 1914-1925 թթ. դիվանագիտական եւ հյուպատոսական նամակներում».
- Իվան, ահա ծրագիրը մոտենում է ավարտին: Արդյո՞ք կատարել եք Ձեր ողջ հետազոտությունը:
- Այժմ ես Գրանադայի համալսարանում կատարում եմ իմ թեկնածուական աշխատանքը` Միջազգային իրավունքի և ցեղասպանագիտության ֆակուլտետում: Հայաստանում իմ հետազոտությունն ուղղված էր Հայոց Ցեղասպանությանը վերաբերող համեմատական աղբյուրների, համեմատական շրջանակների, տարբեր տեսակետների եւ տեսությունների ուսումնասիրությանը: ՀՅԹԻ-ում ինձ խորհուրդներ տվեց և ուղղորդեց պատմաբան Ռոբերտ Թաթոյանը, ով ինձ ապահովեց հիմնական և ընդհանուր գրականությամբ, ինչպես նաև՝ տարբեր ոլորտներում մանրամասն ուսումնասիրություններով, որոնք են` վիճակագրություն, պատմություն, քաղաքագիտություն, ժուռնալիստիկա և արվեստ:
- Ինչպես ամեն տարի, այս տարի էլ մենք ունեցանք շատ դիմումներ: Ինչպե՞ս կարողացաք հաղթել Լեմկինյան կրթաթոշակը:
- Դեռ մեկուկես տարի առաջ ես իսպանական ազգային արխիվում իմ հետազոտությունների համար փնտրում էի պատմական փաստաթղթեր Մերձավոր Արևելքի վերաբերյալ, որոնք կապ չունեին հայերի հետ: Բարեբախտաբար ես շատ դիվանագիտական փաստաթղթեր գտա Օսմանյան քաղաքներից, ինչպիսիք են՝ Ստամբուլը, Իզմիրը, Հալեպը, Բեյրութը, Երուսաղեմը, որոնք բոլորն էլ պատմում էին 1915-1916թթ. հայերի կոտորածների մասին: Ես սկսեցի փնտրել, պատվիրել և պատճենել հազարավոր նամակներ, ձեռագրեր, հեռագրեր և Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ մամուլի հրապարակումներ: Ես հասկացա, որ շատ իսպանացի դիվանագետներ ջարդերին ականատես են եղել, և իսպանական կառավարությանը տեղեկացրել են այդ մասին՝ այդպիսով փորձելով օգնել նրանց: Չնայած Իսպանիան չեզոք դիրք էր գրավել Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում, Օսմանյան կայսրությունում և Հայաստանում կրոնական առաքելությունների օգնությամբ շատ հայեր են փրկվել և ուղարկվել Լատինական Ամերիկա: Սկզբնաղբյուրների հետ աշխատանքը բավականին հետաքրքիր է, բայց նաև շատ դժվար, քանի որ առերեսվում ես ժամանակաշրջանի փուլերի և թեմաների հետ: Մյուս կողմից ես իրավական տեսանկյունից փաստափղթեր եմ վերլուծում՝ գտնելով ցեղասպանության սահմանման իրավական հասկացությունները:
Այս ուսումնասիրությունը բացահայտում է, որ Իսպանիան ցեղասպանության հենց ամենասկզբից շատ լավ տեղեկացված էր վայրագությունների և սպանությունների մասին, և հարցի վերաբերյալ շատ դիվանագիտական և պաշտոնական աղբյուրներ գոյություն ունեն, որ բավական լինի ճանաչել ցեղասպանությունը և պայքարել ժխտողականության դեմ: Միաժամանակ, իսպանական փաստաթղթերի վրա հիմնված միայն շատ աղքատիկ գիտական հրատարակություններ կան:
- Ինչու՞ եք այսքան մեծ ուշադրություն հատկացնում Հայոց ցեղասպանությանը.
- Գրելով այսպես կոչված «Թաքնված ցեղասպանության» մասին, հայ ժողովրդին, զոհերին և վերապրածներին պատմության մեջ տրվում է պատվավոր և արտոնյալ դեր: Միջազգային իրավունքի տեսանկյունից Հայոց ցեղասպանության ուսումնասիրումը կենտրոնացված չէ ոճրագործների պատժի վրա, բայց ավելի շատ հայոց ցեղասպանությունը որպես միջազգային փոխհատուցման համար գործիք, որն, ըստ իս, ավելի արդյունավետ է: Միայն երբ ժողովրդավարական և ազատ պետությունները և, իհարկե, Թուրքիան ճանաչեն Հայոց ցեղասպանությունը որպես 20-րդ դարի առաջին ցեղասպանություն, Հայաստանը իր հայ քաղաքացիների հետ միասին և ողջ սփյուռքը ի վիճակի կլինեն բաց թողնել այդ մռայլ շրջանը՝ հիշելով և առաջ շարժվելու քայլեր ձեռնարկելով: Այսպիսով, իմ վերջին քայլը կլինի փորձել, որ Իսպանիայի խորհրդարանը ճանաչի Հայոց ցեղասպանությունը, որը լուսավորված է մեր դիվանագիտական եւ հյուպատոսական փաստաթղթերով, որպես վկա պետության:
- Ի՞նչ կցանկանայիք փոխել ծրագրում և ինչ խորհուրդ կտաք կրթաթոշակի ապագա հաղթողներին:
- Կարծում եմ, կարևոր է, որ այլ հետազոտողների հետ ավելի դինամիկ հետազոտական աշխատանքներ լինեն, կամ անցկացվեն հանդիպումներ Հայաստանում համապատասխան հետազոտողների հետ` ձևավորելու մեծ պատկեր ոչ միայն ցեղասպանության վերաբերյալ այլ նաև Հայաստանի` որպես «գաղափար»:
- Ապագայում կվերադառնա՞ք Հայաստան.
- Իհարկե, ես պատրաստվում եմ նորից այցելել, երբ Երևանում տեղի կունենա Ցեղասպանագետների միջազգային ասոցիացիայի գիտաժողովը, որտեղ էլ ես կներկայացնեմ իմ հետազոտության արդյունքները: Բացի այդ, ես դեռ շատ կարևոր տեղեր պետք է այցելեմ, որը չեմ հասցրել իմ հետազոտության ընթացքում:
- Շնորհակալություն, Իվա´ն:
- Շնորհակալություն, Արևի´կ:
Արևիկ Ավետիսյան
Արտաքին կապերի և լրատվության բաժնի վարիչ
© Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտ
