23.12.2008

Հայոց ցեղասպանության թանգարան – ինստիտուտը «Հայոց ցեղասպանություն. դիվանագիտական վավերագրեր» շարքից հրատարակել է Իտալիայի Արտաքին գործերի նախարարության Պատմական-դիվանագիտական արխիվի 1913 -1923 թթ.-ի ժամանակահատվածի Հայկական հարցին առնչվող վավերագրերը:
1913-1923 թթ.-ի Հայկական հարցի պատմության կարևորագույն շրջաններից է: Իտալիան ժամանակի միակ գերտերությունն է, որի արխիվներում պահպանվող Հայկական հարցին և Հայոց ցեղասպանությանն առչվող փաստաթղթերը մինչ օրս, որոշ բացառություններով, համարյա անհայտ էին հայ ընթերցողին և մասնագիտական շրջանակներին: Այս բացը լրացնելուն է միտված Արամայիս Բալոյանի կողմից կազմված փաստաթղթերի ժողովածուի առաջին հատորը:
Ուսումնասիրությունները ցույց տվեցին, որ Իտալիայի արտաքին գործերի նախարարության դիվանագիտական արխիվի պահոցներում հենց Հայաստան (Armenia) անվան տակ են պահպանվում հայ ժողովրդին առնչվող փաստաթղթերը: Այս հանգամանքը չափազանց հետաքրքրական է հատկապես այն տեսանկյունից, որ նույնիսկ հայկական պետության բացակայության պայմաններում Օսմանյան կայսրության հայաբնակ շրջաններն ընկալելի են եղել որպես Հայաստան: Այդ փաստաթղթերը պայմանականորեն թվագրված են 60 համարով և զետեղված են արխիվային տարբեր ֆոնդերում: Դրանք են.

1. Քաղաքական շարք P (Serie Politica P ) 1891-1916 թթ.: 2. Քաղաքական արխիվ - ընդհանուր և կառավարական (Archivio Politico-ordinario e di gabinetto) 1915-1918 թթ.: 3. Քաղաքական գործեր (Affari politici) 1919-1930 թթ.: 4. Խաղաղության կոնֆերանսներ (Conferenze della pace) 1919-1923 թթ.:

Այս չորս հիմնական արխիվային ֆոնդերից բացի, Հայկական հարցին առնչվող նյութեր կան նաև Իտալիայի, Լոնդոնի, Փարիզի, Պետերբուրգի, Բեռլինի, Վիեննայի, Կոստանդնուպոլսի դեսպանատների արխիվային նյութերում և արխիվային տարբեր ֆոնդերում պահվող` Թուրքիային առնչվող փաստաթղթերում:
Ժողովածուի ներկա` առաջին հատորում տեղ են գտել 1913-1917 թվականների իրադարձություններին առնչվող 225 փաստաթուղթ:
Ի մասնավորի` աշխատասիրության առաջին հատորի վերոհիշյալ դիվանագիտական փաստաթղթերն առանձնակի կարևորվում են, քանզի դրանք ժամանակագրական առումով առնչվում են Մեծ եղեռնի իրողությանը և վավերագրական հավաստիությամբ լույս են սփռում այդ ժամանակահատվածում հայկական կոտորածների ինչպես նպատակային ծրագրման ու նախապատրաստման, այնպես էլ` իրականացման իրողության վրա: Ժողովածուի երկրորդ հատորում զետեղվելու են 1918-1923 թվականների իրադարձություններին վերաբերող նյութերը:
Ներկայցվող փաստաթղթերն ամբողջությամբ հրատարակվում են առաջին անգամ:
Եվ չնայած ժողովածուի ամբողջական երկհատորյակն ընդգրկում է 1913-1923 թվականների փաստաթղթերը` հատորի հավելվածում ներառնվել են նաև 1908-1909թթ. Կիլիկիայի հայկական կոտորածներին առնչվող 20 փաստաթուղթ, որոնք նույնպես շրջանառության մեջ են դրվում առաջին անգամ: