Հոկտեմբեր 12, 2007

Նոր ապացույցներ 1915 թ. Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ

Վերջին մեկ-երկու տարիների ընթացքում հայոց ցեղասպանության հիմնահարցերով զբաղվող տարբեր հետազոտողների կողմից կատարված հետևողական աշխատանքի արդյունքում զանազան երկրների պետական արխիվներից և մասնավոր հավաքածուներից հայտնաբերվել են հայոց ցեղասպանության թեմային առնչվող նոր լուսանկարներ և փաստաթղթեր: Մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում Վիկտոր Փիչմանի կողմից արված լուսանկարները: Վիկտոր Փիչմանը ծնվել է 1881 թ. Վիեննայում: 1914 թ.-ից մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտը եղել է Թուրքիայում: Ծառայել է սկզբում թուրքական, ապա ավստրիական և գերմանական բանակներում: Էրզրումում պատրաստել է թուրքական լեռնահրաձգային զորամիավորումներ, իսկ գերմանական գլխավոր շտաբի համար պատրաստել է Առաջավոր Ասիայի պատերազմական քարտեզը: Էզրումում գտնվելու ժամանակ ականատես է եղել Օսմանյան կառավարության կողմից իրականացրած հայկական կոտորածներին: Փիչմանի կողմից արված լուսանկարներում պատկերված են Էրզրումի հայերի տեղահանության տեսարաններ: Այս լուսանկարները Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտին է տրամադրել ավստրաբնակ գիտնական, պատմական գիտությունների դոկտոր Արտեմ Օհանջանյանը:

Նոր լուսանկարներ են հայտնաբերվել նաև “Deutsche” բանկի արխիվում, ինչպես նաև նվիրատվությունների տեսքով հանձնվել են Հայոց ցեղասպանության թան•արանին: Այս ընթացքում թանգարանի հավաքածուն համալրվել է ցեղասպանությունը վերապրածների կողմից գրառված տասնյակ անտիպ հուշերով:

Հայկական կոտորածների մասին բացառիկ տեղեկություններ է պարունակում Օսմանյան կայսրությունում Շվեդիայի դեսպանատան ռազմական կցորդ Էրիկ աֆ Վիրսենի «Հիշողություններ խաղաղության և պատերազմի մասին» հուշագրությունը, որի գլուխներից մեկը վերնագրված է որպես «Մի ազգի սպանություն», ուր հեղինակը նկարագրում է համաշխարհային պատմության ամենամեծ հանցագործություններից մեկը: Հեղինակն ականատես է եղել Եփրատի շրջանում հայերի մասսայական թաղումներին, ինպես նաև անմիջական շփում է ունեցել ականատես դիվանագետների հետ: Վիրսենը գրում է. «Սպանություններն իրականացվում էին այնպիսի եղանակներով, ինչպիսիք մարդկությունը չէր տեսել միջնադարից ի վեր»:

Վիրսենը տարբեր հյուպատոսներից տեղեկացել է, որ թուրքական ժանդարմերիան մուտք գործելով իրենց տները անխոս գնդակահարում էին իրենց հայազգի ծառաներին: Էրիկ աֆ Վիրսենը նկատում է, որ գերմանացիներին դժվար է ազատել պատասխանատվությունից, քանի որ նրանք ոչինչ չարեցին կանխարգելելու համար արյունահեղությունը: Միաժամանակ նա նժում է որ որշ գերմանացի սպաներ թուրքական կառավարությանը հետ են հանձնել իրենձ պարգևներն ու մեդալները այն պատճառաբանությամբ, որ նման հանցագործՆա անձամբ զրուցել է գերմանացի սպաների և այլ ականատեսների հետ: Վիրսենն ամփոփելով վերոհիշյալ գլուխը գրում է. «Ես միանում եմ գեներալ ֆոն Լոսսովի խոսքերին, ով, երես առ երես ինձ ասաց, որ հայերի ջարդերը համաշխարհային պատմության ամենասարսափելի գազանությունն են»:

Այս աշխատանքը որպես սկզբնաղբյուր արժեքավոր է նրանով, որ այն գրվել է չեզոք երկրի` Շվեդիայի ներկայացուցչի կողմից, երկիցս հաստատում է ԱՄՆ դեսպան Հենրի Մորգենթաուի վկայությունները, որ գրում էր, թե մինչ օրս իր առջև տեսնում է Թալեաթի դեմքի ցինիկ արտահայտությունը, երբ նա ասաց` «հայկական հարցը» լուծված է: